Mở đầu: Vùng Tây Nguyên có vai trò, vị trí chiến lược đặc biệt quan trọng đối với sự phát triển kinh tế, xã hội, môi trường, an ninh quốc phòng và đối ngoại của cả nước. Vậy vùng có những thế mạnh và hạn chế gì đối với phát triển kinh tế? Sự phát triển và phân bố các ngành kinh tế ra sao? Ý nghĩa của phát triển kinh tế - xã hội đối với an ninh quốc phòng là gì?
Lời giải:
- Thế mạnh và hạn chế đối với phát triển kinh tế:
+ Điều kiện tự nhiên, tài nguyên thiên nhiên: địa hình cao nguyên đất đai màu mỡ; khí hậu mang tính chất cận xích đạo phân hóa theo mùa rõ rệt; có nhiều hệ thống sông lớn, nhiều thác, hồ; diện tích rừng lớn tính đa dạng sinh học cao; khoáng sản bô-xít.
+ Điều kiện kinh tế - xã hội: nguồn lao động dồi dào, người dân nhiều kinh nghiệm; cơ sở hạ tầng kĩ thuật ngày càng hoàn thiện; đường lối, chính sách, chương tringh và dự án được đầu tư; tài nguyên du lịch văn hóa đặc sắc, độc đáo.
+ Các hạn chế: sự phân mùa sâu sắc của khí hậu, suy giảm tài nguyên rừng, cơ sở hạ tầng còn hạn chế.
- Sự phát triển và phân bố các ngành kinh tế: cây công nghiệp lâu năm, lâm nghiệp và bảo vệ rừng, thủy điện, khai thác bô-xit, du lịch.
- Ý nghĩa của phát triển kinh tế - xã hội đối với an ninh quốc phòng: nâng cao vị thế chiến lược, hoàn thiện và phát triển an ninh quốc phòng, khai thác các giá trị văn hóa tiên tiến.
I. Khái quát
Câu hỏi: Dựa vào thông tin và hình 23.1 hãy:
- Trình bày vị trí địa lí vùng Tây Nguyên.
- Trình bày về phạm vi lãnh thổ vùng Tây Nguyên.
Lời giải:
- Là vùng kinh tế không giáp biển, giáp với vùng Đông Nam Bộ, Bắc Trung Bộ và Duyên hải miền Trung, giáp Lào và Cam-pu-chia.
- Có vị trí chiến lược quan trọng về kinh tế, an ninh quốc phòng và đối ngoại của nước ta.
- Vị trí địa lí đã tạo cho vùng nhiều thuận lợi trong mở rộng giao lưu kinh tế, văn hoá với các quốc gia trong tiểu vùng sông Mê Công và nhiều vùng khác trong cả nước.
- Tổng diện tích tự nhiên của Tây Nguyên khoảng 54,5 nghìn km2.
- Lãnh thổ bao gồm 5 tỉnh: Kon Tum, Gia Lai, Đắk Lắk, Đắk Nông, Lâm Đồng.
Câu hỏi: Dựa vào thông tin bài học, hãy trình bày khái quát về dân số của vùng Tây Nguyên.
Lời giải:
- Năm 2021, vùng Tây Nguyên có trên 6 triệu người. Tỉ lệ gia tăng dân số tự nhiên là 1,25%, cao hơn trung bình cả nước. Dân số trong nhóm 15 - 64 tuổi chiếm 66,1% tổng dân số của vùng.
- Mật độ dân số vùng Tây Nguyên là 111 người/km². Ti lệ dân thành thị chiếm 28,9% dân số toàn vùng (năm 2021).
- Đây là nơi sinh sống của nhiều dân tộc như: Kinh, Ê Đê, Xơ Đăng, Cơ Ho, Ba Na, Gia Rai, Tày, Nùng,... Cộng đồng các dân tộc Tây Nguyên với nhiều bản sắc văn hoá truyền thống, kinh nghiệm sản xuất, luôn đoàn kết, cùng nhau xây dựng và phát triển kinh tế, bảo vệ an ninh quốc phòng.
II. Các thế mạnh và hạn chế đối với phát triển các ngành kinh tế
Câu hỏi: Dựa vào thông tin bài học và hình 23.1, hãy phân tích các thế mạnh và hạn chế để phát triển kinh tế ở vùng Tây Nguyên.
Lời giải:
- Thế mạnh về điều kiện tự nhiên và tài nguyên thiên nhiên:
+ Địa hình, đất: các cao nguyên bể mặt khá bằng phẳng, rộng với đất đai màu mỡ, điển hình là đất đỏ ba-dan thuận lợi cho quy hoạch phát triển vùng chuyên canh cây công nghiệp quy mô lớn. Các khối núi cao có cảnh quan tự nhiên và khí hậu phân hóa theo độ cao tạo thuận lợi cho phát triển du lịch.
+ Khí hậu mang tính chất cận xích đạo, phân hóa theo mùa rõ rệt => đa dạng hóa cây trồng có nguồn gốc nhiệt đới, cận nhiệt và phát triển du lịch.
+ Nguồn nước: có nhiều hệ thống sông, có trữ lượng thủy năng lớn => phát triển thủy điện. Nhiều thác, hồ => cảnh quan phát triển du lịch, cung cấp nước cho sản xuất và sinh hoạt.
+ Rừng: diện tích rừng lớn (năm 2021 chiếm 17,4% diện tích rừng cả nước), tính đa dạng sinh học cao, nhiều loại gỗ quý, nhiều loại cây thân gỗ có giá trị => phát triển lâm nghiệp.
+ Khoáng sản: bô-xit với trữ lượng hàng tỉ tấn(chiếm hơn 90% cả nước).
- Thế mạnh về điều kiện kinh tế - xã hội:
+ Nguồn lao động dồi dào, tỉ lệ qua đào tạo ngày càng tăng, người dân nhiều kinh nghiệm trong trồng và chế biến sản phẩm cây công nghiệp.
+ Cơ sở hạ tầng, vật chất kĩ thuật ngày càng được hoàn thiện, công nghiệp khai thác và chế biến được đầu tư về vốn, công nghệ.
+ Nhiều đường lối, chính sách, chương trình và dự án được đầu tư phát triển => thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội.
+ Tài nguyên du lịch văn hóa đặc sắc, độc đáo gắn với đặc trưng của cộng đồng các dân tộc: lễ hội, làng nghề truyền thống. Đặc biệt là Không gian văn hóa Cồng chiêng Tây Nguyên được UNESCO ghi danh là Kiệt tác truyền khẩu và Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.
- Hạn chế:
+ Sự phân mùa sâu sắc của khí hậu, mùa khô kéo dài làm mực nước ngầm hạ thấp => công tác thủy lợi gặp nhiều khó khăn, tốn kém gây trở ngại lớn cho sản xuất và đời sống người dân.
+ Tài nguyên rừng suy giảm, làm giảm nhanh lớp phủ rừng và trữ lượng các loại gỗ, đe dọa đến môi trường sống.
+ Cơ sở hạ tầng còn hạn chế, đặc biệt là giao thông vận tải và các cơ sở dịch vụ y tế, giáo dục.
III. Sự phát triển và phân bố các ngành kinh tế
Câu hỏi: Dựa vào thông tin bài học và hình 23.2, hãy trình bày sự phát triển và phân bố cây công nghiệp lâu năm của vùng Tây Nguyên.
Lời giải:
- Là một trong những vùng chuyên canh cây công nghiệp lâu năm lớn nhất nước ta, chiếm hơn 40 % diện tích trồng cây công nghiệp lâu năm của cả nước (2021).
- Một số cây trồng chính của vùng là: cà phê, hồ tiêu, cao su, điều, chè.
+ Cà phê là sản phẩm nông nghiệp chủ lực, có diện tích và sản lượng luôn dẫn dầu cả nước.
+ Việc đầu tư thâm canh, áp dụng khoa học kĩ thuật trồng, chăm sóc và thu hoạch, chế biến, bảo quản ngày càng tăng nên giá trị của cà phê mang lại lớn và đã góp phần rất lớn đưa nước ta trở thành một trong những quốc gia xuất khẩu cà phê hàng đầu thế giới.
+ Cà phê được trồng khắp các tỉnh trong vùng, nhiều nhất ở Đắk Lắk, Lâm Đồng và Đắk Nông.
+ Hồ tiêu ở Tây Nguyên đứng đầu nước ta cả về diện tích và sản lượng (chiếm hơn 2/3 diện tích và sản lượng của cả nước, năm 2021).
+ Hồ tiêu được trồng nhiều ở Đắk Nông, Đắk Lắk và Gia Lai.
+ Cao su có diện tích lớn thứ hai cả nước.
+ Gia Lai và Đắk Lắk là hai tỉnh trồng nhiều cao su nhất Tây Nguyên.
+ Điều đứng thứ hai cả nước về diện tích, được trồng nhiều ở Đắk Lắk, Đắk Nông và Lâm Đồng.
- Chè được trồng nhiều ở Lâm Đồng và Gia Lai. Mô hình sản xuất chè theo tiêu chuẩn VietGAP được áp dụng đã mang lại hiệu quả.
Câu hỏi: Dựa vào thông tin bài học và hình 23.2, hãy trình bày sự phát triển và phân bố hoạt động lâm nghiệp và bảo vệ rừng ở vùng Tây Nguyên.
Lời giải:
* Sự phát triển
- Sản lượng gỗ khai thác từ rừng trồng tăng, năm 2021 đạt 753,7 nghìn m³.
- Diện tích rừng trồng tăng lên, năm 2021 là 468,6 nghìn ha (chiếm khoảng 10,2% cả nước).
- Ở Tây Nguyên, hoạt động lâm sinh và bảo vệ rừng luôn được chú trọng với một số biện pháp: khai thác hợp lí và hiệu quả, thực hiện tốt các chính sách giao đất, giao rừng đến hộ gia đình, cộng đồng; hỗ trợ về tài chính, đào tạo kĩ thuật, tích cực bảo vệ diện tích rừng tự nhiên hiện có, nâng cao chất lượng rừng, chống nạn phá rừng và khai thác rừng bừa bãi, đóng cửa rừng.
- Phát triển lâm nghiệp có ý nghĩa quan trọng đối với kinh tế xã hội vùng Tây Nguyên và cả Duyên hải Nam Trung Bộ, đặc biệt là bảo vệ môi trường sinh thái, hạn chế thiên tai, lũ lụt, hạn hán,...
* Phân bố
- Đắk Lắk và Kon Tum là các tỉnh có sản lượng gỗ khai thác cao nhất vùng.
- Gia Lai và Lâm Đồng có diện tích rừng trồng lớn nhất vùng.
Câu hỏi: Dựa vào thông tin bài học và hình 23.2, hãy trình bày sự phát triển và phân bố thủy điện ở vùng Tây Nguyên.
Lời giải:
- Khai thác thế mạnh và phát triển thủy điện từ rất sớm, tập trung trên các sông: Sê San, Srê Pôk và Đồng Nai.
- Trên lưu vực sông Sê San có nhà máy thủy điện I-a-ly (720 MW), có 4 bậc thang thủy điện với tổng công suất 1500 MW. Trên lưu vực sông Srê Pôk có 6 bậc thang thủy điện với tổng công suất 600 MW. Trên sông Đồng Nai có nhà máy thủy điện Đại Ninh, Đồng Nai 3 và Đồng Nai 4 với tổng công suất trên 700 MW.
- Tổng sản lượng điện toàn vùng chiếm hơn 10% sản lượng điện cả nước năm 2021.
- Các nhà máy thủy điện và các bậc thang thủy điện góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội, tiết kiệm nguồn nước và chi phí xây dựng, bảo vệ tài nguyên môi trường, đảm bảo nguồn nước phục vụ sản xuất và sinh hoạt, phát triển du lịch và nuôi trồng thủy sản.
- Cần lưu ý bảo vệ rừng, đất đai và điều tiết nước trong mùa lũ, tránh ảnh hưởng lớn đến môi trường, cân bằng sinh thái và đời sống cộng đồng dân cư.
Câu hỏi: Dựa vào thông tin bài học và hình 23.2, hãy trình bày sự phát triển và phân bố khai thác bô-xit ở vùng Tây Nguyên.
Lời giải:
- Khai thác bô-xit được triển khai trong dự án A-lu-min Tân Rai (Lâm Đồng) và Nhà máy sản xuất a-lu-min Nhân Cơ (Đắk Nông), công suất mỗi dự án là 650 nghìn tấn a-lu-min /năm.
- Sản lượng bô-xit khai thác của vùng đạt hơn 5 triệu tấn (2021).
- Các nhà máy bước đầu đã áp dụng công nghệ kĩ thuật tiên tiến trong khai thác và chế biến bô-xit nên sản lượng và năng suất ngày càng tăng lên.
- Mở ra hướng phát triển công nghiệp mới là khai thác và chế biến quặng bô-xit để tạo a a-lu-min, tiến tới sản xuất nhôm cho vùng và cả nước, đóng góp ngân sách địa phương, rút ngắn khoảng cách chênh lệch kinh tế - xã hội giữa Tây Nguyên và các vùng trên cả nước.
- Việc khai thác cần gắn với chế biến, sử dụng công nghệ tiên tiến, thiết bị hiện đại; bảo vệ môi trường, rừng, thu và xử lí bùn đỏ hiệu quả, bền vững. Các mỏ trong khu dân cư cần khai thác sớm, chuyển đổi mục đích sử dụng đất, chính sách bồi thường phù hợp và ổn định đời sống người dân.
Câu hỏi: Dựa vào thông tin bài học và hình 23.2, hãy trình bày sự phát triển và phân bố ngành du lịch ở vùng Tây Nguyên.
Lời giải:
* Sự phát triển
- Du lịch ở Tây Nguyên phát triển khá nhanh với đa dạng loại hình và sản phẩm du lịch, nổi bật là du lịch sinh thái, nghỉ dưỡng, du lịch văn hoá gắn với bảo tồn và phát huy các giá trị độc đáo của các dân tộc.....
Khách du lịch do các cơ sở lưu trú và lữ hành phục vụ ở vùng Tây Nguyên chủ yếu là khách nội địa, chiếm hơn 90% tổng lượt khách đến vùng. Doanh thu du lịch lữ hành chiếm hơn 3% của cả nước (năm 2021).
* Phân bố
- Các điểm du lịch, khu du lịch nổi tiếng của Tây Nguyên là: thành phố Đà Lạt (Lâm Đồng), Vườn quốc gia Yok Đôn, Buôn Đôn (Đắk Lắk). Măng Đen (Kon Tum); I-a-ly (Gia Lai),... Hai trung tâm du lịch của vùng là thành phố Đà Lạt (Lâm Đồng) và thành phố Buôn Ma Thuột (Đắk Lắk).
IV. Ý nghĩa của phát triển kinh tế - xã hội đối với an ninh quốc phòng
Câu hỏi: Dựa vào thông tin bài học, hãy nêu ý nghĩa của phát triển kinh tế - xã hội đối với an ninh quốc phòng ở vùng Tây Nguyên. Nêu ví dụ cụ thể.
Lời giải:
* Vẽ biểu đồ:
Biểu đồ thể hiện diện tích một số cây công nghiệp lâu năm ở vùng Tây Nguyên năm 2010 và năm 2021
* Nhận xét:
Nhìn chung, giai đoạn 2010 - 2021, diện tích các cây công nghiệp lâu năm ở vùng Tây Nguyên đều tăng diện tích, chỉ riêng cây chè giảm diện tích. Diện tích các cây có sự chênh lệch, cụ thể:
- Cây cà phê có diện tích lớn nhất, tăng từ 526,7 nghìn ha (2010) lên 657,4 nghìn ha (2021), tăng 130,7 nghìn ha.
- Cây cao su có diện tích đứng thứ 2, tăng từ 214,8 nghìn ha (2010) lên 232,2 nghìn ha (2021), tăng 17,7 nghìn ha.
- Cây điều có diện tích đứng thứ 3, tăng từ 88,1 nghìn ha (2010) lên tới 90,3 nghìn ha (2021), tăng 2,2 nghìn ha.
- Cây hồ tiêu có diện tích tăng nhanh nhất, tăng từ 22,6 nghìn ha (2010) lên đến 85,3 nghìn ha (2021), tăng 62,7 nghìn ha.
- Cây chè giảm diện tích, giảm từ 25 nghìn ha (2010) xuống còn 11,6 nghìn ha (2021), giảm 13,4 nghìn ha.
Vận dụng 2: Thu thập tài liệu, viết một đoạn văn ngắn giới thiệu về một sản phẩm cây công nghiệp lâu năm của vùng Tây Nguyên theo gợi ý dưới đây:
- Vai trò và tác động (giải quyết việc làm, thu nhập,…).
- Tình hình phát triển (diện tích, sản lượng, ứng dụng khoa học – công nghệ trong sản xuất, thị trường tiêu thụ,…).
- Đặc điểm phân bố.
Lời giải:
Cà phê là cây trồng chủ lực, giữ vị trí quan trọng trong phát triển kinh tế - xã hội của vùng đất Tây Nguyên. Khu vực Tây Nguyên có hơn 650 nghìn ha (2021) diện tích trồng cây cà phê, chiếm 1/3 diện tích cà phê của cả nước, sản lượng năm 2021 đạt hơn 1700 nghìn tấn. Cây cà phê gắn bó với nông dân ở đây nhiều năm qua, tạo công ăn việc làm và ổn định nguồn thu nhập từ đó đã giúp biết bao hộ dân thoát nghèo, làm bộ mặt nông thôn Tây Nguyên khởi sắc.
Hiện nay, việc trồng cây cà phê ở vùng đã được đầu tư thâm canh, áp dụng cải tiến kĩ thuật trồng, chăm sóc và thu hoạch, chế biến và bảo quản, giá trị cà phê mang lại càng lớn, góp phần rất lớn đưa nước ta trở thành một trong những quốc gia xuất khẩu cà phê hàng đầu thế giới. Cà phê của vùng được xuất khẩu đi các nước EU, Sin-ga-po, Mỹ, Đức, Nhật Bản, Tây Ban Nha, Hàn Quốc,… Cà phê ở Tây Nguyên được trồng nhiều ở các tỉnh Đắk Lắk, Đắk Nông và Lâm Đồng.
Riêng vụ thu hoạch năm 2021, trên địa bàn toàn tỉnh Lâm Đồng có khoảng 173.660 ha cà phê cho thu hoạch. Trong đó, diện tích cà phê kinh doanh khoảng 162.129 ha; năng suất bình quân 32 tạ/ha; sản lượng ước đạt 518.603 tấn cà phê nhân.