Mở đầu: Cây vải (Litchi chinensis) là một loại cây ăn trái được trồng phổ biến ở các quốc gia vùng nhiệt đới, trong đó có Việt Nam. Tuy nhiên, những vùng có nhiệt độ dưới 2oC hoặc trên 29oC là không thích hợp để trồng loại cây này. Điều này được giải thích như thế nào?
Lời giải:
- Điều này được giải thích: Điều kiện về nhiệt độ có thể là nhân tố sinh thái ảnh hưởng đến sự phát triển của cây vải.
I. Môi trường sống của sinh vật
Câu hỏi 1: Quan sát Hình 20.1, hãy xác định các chú thích a, b, c, d tương ứng với loại môi trường sống nào. Cho ví dụ một số loài sinh vật sống ở mỗi loại môi trường đó.
Lời giải:
(a) Môi trường trên cạn: hươu, thỏ, chuột,…
(b) Môi trường trong đất: giun đất, chuột chũi,...
(c) Môi trường nước: cá, tôm, cua,…
(d) Môi trường sinh vật: giun đũa, sâu, ve chó,…
II. Nhân tố sinh thái
Câu hỏi 2: Tại sao con người là nhân tố có ảnh hưởng mạnh đến sự phát triển của nhiều loài sinh vật?
Lời giải:
- Vì con người có khả năng tác động và gây biến đổi mạnh mẽ tới môi trường tự nhiên, gián tiếp ảnh hưởng đến môi trường sống của sinh vật; hoặc con người có thể ảnh hưởng trực tiếp đến sinh vật (ví dụ: săn bắn bừa bãi,...)
Câu hỏi 3: Quan sát Hình 20.3, hãy cho biết ý nghĩa của sự phân bố của các loài thực vật và động vật.
Lời giải:
- Sự phân bố đảm bảo cho các loài thực vật và động vật nhận được nguồn sống thuận lợi cho các hoạt động sống, giảm sự cạnh tranh giữa các loài, đồng thời tận dụng tối đa nguồn sống của môi trường: Sự phân tầng ở thực vật là do các loài thực vật khác nhau thích nghi với các chế độ chiếu sáng khác nhau. Thực vật ưa sáng có cường độ quang hợp cao khi cường độ ánh sáng mạnh, phân bố ở tầng trên của tán rừng; thực vật ưa bóng có cường độ quang hợp cao khi cường độ ánh sáng vừa phải, sống dưới tán của các cây khác. Sự phân tầng của thực vật dẫn đến sự phân tầng của động vật.
Câu hỏi 4: Quan sát Hình 20.4 và 20.5, hãy cho biết sự khác nhau về hình thái cơ thể ở các loài sinh vật có ý nghĩa như thế nào trong việc thích nghi với các điều kiện môi trường khác nhau.
Lời giải:
- Ý nghĩa: sự khác nhau về hình thái cơ thể ở các loài sinh vật giúp chúng thích nghi và sống sót tốt hơn trong điều kiện môi trường không thuận lợi.
Luyện tập: Tại sao một số loại bệnh dịch (như sốt rét, sốt xuất huyết, tả) chỉ xảy ra ở những vùng nhất định?
Lời giải:
- Một số loại bệnh dịch (như sốt rét, sốt xuất huyết, tả) chỉ xảy ra ở những vùng nhất định do các sinh vật gây bệnh hoặc sinh vật trung gian truyền bệnh có khả năng sinh trưởng và phát triển mạnh trong những điều kiện môi trường thích hợp. Ví dụ: Các loài vật chủ trung gian như muỗi vằn Aedes aegypti, Aedes albopictus, muỗi Anopheles thường sinh sống ở những nơi có nước đọng, ẩm thấp và tối trong nhà hoặc xung quanh nhà nên bệnh sốt rét, sốt xuất huyết thường xảy ra ở miền núi, đặc biệt có sự gia tăng vào mùa mưa.
Câu hỏi 5: Quan sát Hình 20.6, hãy trình bày tác động của quy luật giới hạn sinh thái lên đời sống của cây lúa.
Lời giải:
- Tác động của quy luật giới hạn sinh thái lên đời sống của cây lúa: Trong khoảng thuận lợi, cây lúa sinh trưởng và phát triển mạnh, đến khoảng chống chịu, cây lúa phát triển chậm dần và ngoài giới hạn sinh thái, cây lúa không thể phát triển được và chết.
Vận dụng: Tại sao khi mắc bệnh, giới hạn sinh thái về nhiệt độ của cơ thể chúng ta sẽ kém hơn so với bình thường?
Lời giải:
- Giới hạn sinh thái có thể thay đổi khi trạng thái sinh lí của cơ thể thay đổi. Khi mắc bệnh, hoạt động sống trong cơ thể bị suy giảm, khả năng chống chịu của cơ thể giảm nên giới hạn sinh thái về nhiệt độ sẽ bị thu hẹp, vì vậy cơ thể chúng ta sẽ chịu lạnh kém hơn so với bình thường.
Câu hỏi 6: Tại sao khi trồng cây trong môi trường có ánh sáng và nhiệt độ thích hợp nhưng độ ẩm của đất thấp thì cây sinh trưởng và phát triển kém?
Lời giải:
- Vì sinh vật chịu sự tác động đồng thời của các nhân tố sinh thái và phản ứng đồng thời với tổ hợp tác động của các nhân tố đó. Sự thiếu hụt về độ ẩm đã nằm ngoài khoảng thuận lợi để cây có thể phát triển bình thường nên cây sinh trưởng và phát triển kém.
III. Nhịp sinh học
Câu hỏi 7: Sự xuất hiện trên mặt nước vào ban ngày và lặn xuống nước vào ban đêm ở các loài thuộc chi trùng roi xanh (Euglena) có phải là nhịp sinh học không? Giải thích.
Lời giải:
- Sự xuất hiện trên mặt nước vào ban ngày và lặn xuống nước vào ban đêm ở các loài thuộc chi trùng roi xanh (Euglena) là nhịp sinh học vì đó là những biến đổi của trùng roi xanh được điều khiển bởi yếu tố môi trường bên ngoài là chu kì ngày đêm (ánh sáng). Vào ban ngày, trùng roi xanh xuất hiện trên mặt nước để tiến hành quá trình quang hợp tổng hợp chất hữu cơ. Vào ban đêm, khi không có ánh sáng thì chúng lặn xuống nước để tìm thức ăn từ môi trường nước.
Vận dụng: Hãy theo dõi nhịp sinh học theo chu kì ngày đêm của bản thân em trong ba ngày và ghi nhận kết quả theo mẫu bảng bên dưới. Từ đó, em hãy đề xuất một số biện pháp nhằm duy trì (hoặc điều chỉnh) nhịp sinh học để bảo vệ sức khoẻ của bản thân.
Lời giải:
- Biện pháp nhằm duy trì (hoặc điều chỉnh) nhịp sinh học để bảo vệ sức khoẻ của bản thân:
+ Hạn chế sử dụng máy tính, điện thoại trước khi ngủ.
+ Sắp xếp lại không gian phòng ngủ.
+ Xây dựng chế độ dinh dưỡng và hợp lý và tập thể dục đều đặn.
+ Đi ngủ đúng giờ.