Mở đầu
Câu hỏi Mở đầu SGK Sinh 11 Chân trời sáng tạo Bài 18 (trang 116): Chim rồng rộc (ploceus sp.) là loài sống theo bầy đàn (ở Việt Nam, chúng phân bố phổ biến ở vùng Nam Bộ và Nam Trung Bộ). Vào mùa sinh sản, các con chim trống thường làm tổ cạnh nhau. Chúng dùng lá, cỏ hoặc cành cây nhỏ kết lại với nhau tạo thành tổ chim dày, dạng hình ống và có lối vào nằm ở phía dưới. Vì sao chim rồng rộc lại có cách xây tổ cầu kì như vậy? Cách xây tổ này có ý nghĩa gì đối với chúng?
- Chim rồng rộc làm tổ cầu kì như vậy để giảm thiểu nhất sự tấn công của loài rắn.
I. Khái niệm và phân loại tập tính
1. Khái niệm tập tính
Câu hỏi 1 SGK Sinh 11 Chân trời sáng tạo Bài 18 (trang 116): Thế nào là tập tính? Cho ví dụ. Tập tính có vai trò gì đối với động vật?Trả lời:
- Tập tính là chuỗi phản ứng của động vật trả lời kích thích từ môi trường (bên trong hoặc bên ngoài cơ thể), nhờ đó động vật thích ứng với môi trường, duy trì nòi giống và tồn tại.
- Ví dụ: Nhện có tập tính giăng tơ để di chuyển và làm bẫy bắt mồi.
- Vai trò của tập tính đối với động vật:
+ Làm tăng khả năng sinh tồn của động vật.
+ Đảm bảo cho sự thành công của sinh sản.
+ Tập tính còn có thể được xem như là một cơ chế cân bằng nội môi, duy trì môi trường trong ổn định.
2. Phân loại tập tính
Câu hỏi 2 SGK Sinh 11 Chân trời sáng tạo Bài 18 (trang 117): Lập bảng phân biệt tính bẩm sinh và tập tính học được.Trả lời:
a, Khỉ biết dùng ống hút để hút nước
b, Thú con biết tìm vú mẹ để bú khi chưa mở mắt
Lời giải:
a, Tập tính học được: Vì đây là tập tính không phải sinh ra đã có, mà do trong quá trình sống khỉ đã học được
b, Tập tính bẩm sinh: Vì đây là tập tính sinh ra đã có, mang tính bản năng
II. Các dạng tập tính phổ biến ở động vật
1. Tập tính kiếm ăn
Câu hỏi 3 SGK Sinh 11 Chân trời sáng tạo Bài 18 (trang 117): Ở động vật có những dạng tập tính nào? Nêu vai trò của mỗi dạng tập tính đó.Trả lời:
Trả lời:
- Cua, tôm dùng càng để bắt mồi, kiếm ăn lúc chiều muộn
- Hải li đắp đập ngăn sông, suối để bắt cá.
2. Tập tính bảo vệ lãnh thổ
Câu hỏi 5 SGK Sinh 11 Chân trời sáng tạo Bài 18 (trang 118): Động vật có thể bảo vệ lãnh thổ của mình bằng những cách nào?Trả lời:
- Động vật có thể bảo vệ lãnh thổ của mình bằng nhiều cách khác nhau như: Đánh dấu lãnh thổ bằng nước tiểu, đánh dấu bằng dịch tiết có mùi đặc biệt, chiến đấu để đánh đuổi các cá thể lạ ra khỏi lãnh thổ, cất tiếng kêu đánh dấu lãnh thổ,…
3. Tập tính di cư
Câu hỏi 6 SGK Sinh 11 Chân trời sáng tạo Bài 18 (trang 118): Nguyên nhân nào dẫn đến việc di cư ở một số loài động vật? Cho ví dụ.Trả lời:
- Nguyên nhân: Điều kiện môi trường ở nơi sinh sống không còn phù hợp đáp ứng nhu cầu sinh sống và phát triển hoặc quá khắc nghiệt theo giai đoạn.
+ Ví dụ: sếu đầu đỏ, hạc di cư theo mùa
4. Tập tính sinh sản
Câu hỏi 7 SGK Sinh 11 Chân trời sáng tạo Bài 18 (trang 119): Cho ví dụ về tập tính sinh sản ở một số loài động vật mà em biếtTrả lời:
Ví dụ về tập tính sinh sản ở một số loài động vật:
- Vào cuối mùa xuân, các con ếch đực phát ra tiếng kêu để quyến rũ ếch cái; khi ghép đôi, ếch cái cõng ếch đực trên lưng đi tìm bờ nước để đẻ trứng, ếch đực ôm ngang eo ếch cái, nhờ có chai tay mà ếch đực có thể bám chặt hơn vào cơ thể ếch cái và kích thích ếch cái đẻ trứng, còn ếch đực phía trên tưới tinh trùng để thụ tinh cho trứng.
- Nhện, bọ ngựa có thói quen ăn thịt bạn tình sau khi giao phối, tập tính này xuất hiện ở con cái, nhờ đó con cái có đủ chất dinh dưỡng để sinh sản và nuôi con.
- Đến mùa sinh sản, chim công đực thường nhảy múa và khoe mẽ bộ lông sặc sỡ của mình để quyến rũ chim cái, sau đó chúng giao phối. Chim cái đẻ trứng và ấp trứng nở thành chim công con.
5. Tập tính xã hội
Câu hỏi 8 SGK Sinh 11 Chân trời sáng tạo Bài 18 (trang 119): Tập tính xã hội ở động vật gồm những loại nào? Cho ví dụTrả lời:
- Tập tính xã hội gồm tập tính thứ bậc, tập tính vị tha, tập tính hợp tác,...
- Ví dụ: Chó sói, sư tử sống theo bầy đàn. Mối lính làm nhiệm vụ chăm sóc, bảo vệ và nuôi dưỡng tổ mối,…
Luyện tập 2 SGK Sinh 11 Chân trời sáng tạo Bài 18 (trang 120): Tại sao hiện tượng di cư cũng được xem là một loại tập tính xã hội? Cho ví dụ.
Trả lời:
- Hiện tượng di cư cũng được xem là một loại tập tính xã hội vì tập tính di cư xảy ra ở các loài động vật sống theo bầy đàn.
- Ví dụ: Mỗi năm, quần thể linh dương đầu bò xanh tại Đông Phi đều di cư, chúng tìm đến nơi có nguồn thức ăn giàu dinh dưỡng cần thiết cho quá trình tiết sữa và nuôi con non phát triển.
III. Pheromone
Câu hỏi 9 SGK Sinh 11 Chân trời sáng tạo Bài 18 (trang 120): Pheromone có vai trò gì đối với động vật? Cho ví dụTrả lời:
- Pheromone là một chất hóa học do cơ thể tiết ra, mang tính đặc trưng cho loài, do đó chỉ cá thể cùng loài mới có khả năng nhận biết tín hiệu tương ứng nhờ thụ thể đặc hiệu
- Ví dụ: Bướm đực phát hiện tín hiệu pheromone do bướm cái tiết ra và di chuyển về phía con cái để kết đôi giao phối
IV. Các hình thức học tập ở động vật
1. Quen nhờn
Câu hỏi 10 SGK Sinh 11 Chân trời sáng tạo Bài 18 (trang 121): Hãy cho một số ví dụ về quen nhờn ở động vật. Tại sao quen nhờn vừa có lợi vừa có hại đối với động vậtTrả lời:
- Một ví dụ về quen nhờn ở động vật: Một đàn chim đang đậu ở sân mổ thóc, mỗi khi có tiếng động mạnh, chim vội bay lên, sau đó đậu trở lại. Nếu kích thích (tiếng động) đó cứ lặp lại nhiều lần mà không kèm nguy hiểm nào thì sau đó, khi có tiếng động chim sẽ không bay đi nữa.
- Quen nhờn vừa có lợi vừa có hại đối với động vật vì quen nhờn giúp động vật thích nghi với môi trường, giúp chúng tiết kiệm năng lượng và hạn chế các phản ứng dư thừa. Tuy nhiên, nếu sau đó kích thích kèm theo nguy hiểm thì động vật có thể không kịp phản ứng, ảnh hưởng đến sự tồn tại của động vật, do đó quen nhờn vừa có lợi vừa có hại đối với động vật.
2. In vết
Câu hỏi 11 SGK Sinh 11 Chân trời sáng tạo Bài 18 (trang 121): Tập tính in vết có vai trò như thế nào trong sự phát triển của động vật?Trả lời:
- Tập tính in vết giúp con non di chuyển theo bố mẹ để được chăm sóc và bảo vệ
3. Học nhận biết không gian
Câu hỏi 12 SGK Sinh 11 Chân trời sáng tạo Bài 18 (trang 122): Quan sát Hình 18.11, hãy:a, Cho biết ong bắp cày có thể nhận biết đường bay về tổ bằng cách nào.
b, Dự đoán đường di chuyển của ong bắp cày sẽ như thế nào nếu chuyển các quả thông sang vị trí xung quanh điểm A. Giải thích
a) Ong bắp cày có thể nhận biết đường bay về tổ bằng cách ghi nhớ những vật xung quanh tổ (cột mốc) như các quả thông.
b) Nếu chuyển các quả thông sang vị trí xung quanh điểm A thì ong bắp cày sẽ bay vào vị trí trung tâm điểm A chứ không phải tổ của nó. Vì chúng xác định tổ của mình bằng các học vị trí tương đối của tổ so với vòng quả thông bao quanh, do đó nếu vòng quả thông dịch chuyển, ong sẽ bay vào vị trí trung tâm vòng quả thông chứ không phải tổ của nó.
4. Học liên hệ
Câu hỏi 13 SGK Sinh 11 Chân trời sáng tạo Bài 18 (trang 122): Hãy xác định các ví dụ sau thuộc kiểu học tập nào:a, Một con báo sau khi bị thương bởi gai nhím, nó sẽ không bao giờ săn nhím nữa.
b, Khi cảm nhận tiếng bước chân, các con cá chép tập trung lại bên bờ hồ chờ cho ăn.
Trả lời:
a, Thuộc kiểu học tập điều kiện hóa hành động
b, Thuộc kiểu học tập điều kiện hóa đáp ứng
5. Nhận thức và giải quyết vấn đề
Câu hỏi 14 SGK Sinh 11 Chân trời sáng tạo Bài 18 (trang 123): Khả năng nhận thức và giải quyết vấn đề có ý nghĩa như thế nào trong việc kiếm ăn hoặc lẩn trốn kẻ thù? Cho ví dụ.Trả lời:
- Khả năng nhận thức và giải quyết vấn đề giúp động vật tìm ra con đường nhanh nhất để kiếm thức ăn hoặc lẩn trốn kẻ thù. Ở một số loài phát triển hệ thần kinh, chúng giải quyết những vấn đề mới thông qua sự phối hợp các kinh nghiệm cũ để suy nghĩ, phán đoán, làm thử.
+ Ví dụ: Tinh tinh có thể xếp chồng các thùng gỗ để lấy thức ăn được treo trên cao
6. Học tập qua giao tiếp xã hội
Câu hỏi 15 SGK Sinh 11 Chân trời sáng tạo Bài 18 (trang 124): Hãy dự đoán nếu một cá thể động vật bị cách li ra khỏi đời sống xã hội thì sẽ ảnh hưởng như thế nào đến việc hình thành các tập tính học được của cá thể đó. Giải thíchTrả lời:
- Nếu một cá thể động vật bị cách li ra khỏi đời sống xã hội thì việc hình thành tập tính học được sẽ giảm. Do tập tính học được được hình thành thông qua học tập và rút kinh nghiệm, khi bị tách ra khỏi đàn, cá thể không thể hành động của các cá thể khác, thiếu đi sự tương tác và giao tiếp giữa các cá thể cùng loài, do đó làm giảm khả năng hình thành các tập tính học được.
Luyện tập 3 SGK Sinh 11 Chân trời sáng tạo Bài 18 (trang 124): Tại sao động vật có hệ thần kinh càng phát triển thì có khả năng học tập càng cao?
Trả lời:
- Động vật có hệ thần kinh phát triển rất thuận lợi cho việc học tập và rút kinh nghiệm. Tập tính ngày càng hoàn thiện do phần học tập được bổ sung ngày càng nhiều và càng chiếm ưu thế so với bẩm sinh.
– Ngoài ra, động vật có hệ thần kinh phát triển thường có tuổi thọ dài, cho phép động vật hình thành nhiều phản xạ có điều kiện, hoàn thiện các tập tính phức tạp thích ứng với các điều kiện sống luôn biến đổi.
VI. Ứng dụng tập tính ở động vật
Câu hỏi 16 SGK Sinh 11 Chân trời sáng tạo Bài 18 (trang 125): Nêu một số ứng dụng tập tính ở động vật trong đời sống thực tiễn. Cho biết những ứng dụng đó dựa trên cơ sở dạng tập tính nào ở động vật bằng cách hoàn thành bảng sau:Trả lời:
Câu hỏi 17 SGK Sinh 11 Chân trời sáng tạo Bài 18 (trang 125): Hãy kể tên một số thói quen tốt và thói quen xấu của bản thân. Đề xuất biện pháp để duy trì thói quen tốt và khắc phục thói quen xấu
Trả lời:
- Một số thói quen tốt của bản thân: Đọc sách mỗi ngày, học và làm bài tập về nhà mỗi ngày, luôn sử dụng giấy nhớ (note) khi học tập, giữ gìn góc học tập ngăn nắp, tập thể dục vào mỗi sáng, ngủ đúng giờ,…
- Một số thói quen xấu của bản thân: Đi học muộn, ngủ nướng, làm việc riêng trong giờ học, nghiện mạng xã hội, lười tập thể dục, ăn không đúng bữa,…
- Biện pháp để duy trì thói quen tốt: Cố gắng thực hiện các thói quen tốt một cách thường xuyên, có lịch trình cụ thể và mục tiêu rõ ràng. Chia sẻ với mọi người hoặc tìm kiếm sự động viên và hỗ trợ từ người khác nhằm duy trì thói quen tốt,…
- Biện pháp khắc phục thói quen xấu: Lập danh sách các hành động thay thế các thói quen xấu, lên kế hoạch và kiên trì thực hiện,…
Vận dụng SGK Sinh 11 Chân trời sáng tạo Bài 18 (trang 125): Tại sao nên giáo dục cho trẻ từ khi còn nhỏ?
Trả lời:
- Vì não của trẻ phát triển mạnh nhất từ giai đoạn 0-6 tuổi. Đó chính là lý do vì sao trẻ cần được giáo dục càng sớm càng tốt để con có sự thúc đẩy về mặt tư duy, cảm xúc, khả năng ghi nhớ. Thời điểm này cũng là lúc quyết định đến sự hình thành tính cách của trẻ về sau.